Hoe voeden we de almaar groeiende wereldbevolking zonder milieu en gezondheid te schaden? Een grote vraag met daarachter duizenden kleine verhalen. De nieuwe documentaire Silent Land: the fight for fair food van filmmaker Jan van den Berg, op de foto rechts, vertelt twee van deze verhalen.

Van de Cambodjaanse boerin Seng Channeang, bijnaam Moon, die haar dochtertje groot wil brengen met haar zelf verbouwde, biologische rijst. En dat van grootgrondbezitter Mong Reththy, die met zijn duizenden hectares aan plantages werkgelegenheid schept en op zijn manier droomt van een betere toekomst voor Cambodja.

In aanloop naar Wereldvoedseldag ging de documentaire op 11 oktober feestelijk in première in een vol Tuschinski in Amsterdam. Meer dan 500 mensen waren aanwezig in bij het event in Tuschinski dat mede georganiseerd werd door Initiatives of Change Nederland (IofC). Daarnaast organiseerde IofC samen met het Filmhuis Den Haag een speciale vertoning van de film op vrijdag 14 oktober. Aansluitend vond een discussie plaats met de Indiase wetenschapper en milieuactiviste Vandana Shiva en duurzame ondernemer Maurits Groen. Ook hoofdrolspeelster Moon was aanwezig.

‘De film legt de morele dilemma’s bloot rondom voedselzekerheid. Hij laat de complexiteit zien, maar oordeelt niet. Als kijker bepaal je zelf het perspectief,’ zegt Laura Reijnders, coördinator communicatie bij IofC Nederland en al sinds 2012 betrokken bij het tot stand komen van de documentaire (zie kader onderaan). Met de filmvertoning en discussie geeft IofC vervolg aan de activiteiten rondom voedsel en duurzaamheid die de stichting vorig jaar rond Wereldvoedseldag organiseerde.
 

Goede rijst

Veel toeristen bezichtigen in Cambodja de beroemde tempels van Angkor Wat. Maar weinigen zien wat er zich achter de tempels afspeelt: een harde, ongelijke strijd om het land. En daarmee gepaard om de toegang tot goed voedsel, om bestaanszekerheid en autonomie.

De jonge Cambodjaanse moeder Moon woont in een van de dorpjes achter de beroemde tempels en verbouwt er haar eigen, biologische rijst. Ze droomt ervan ooit voltijds boerin te kunnen worden. ‘Ik hoef er niet rijk van te worden. Ik wil gewoon gezond eten voor mijn gezin en een beetje om te verkopen,’ zegt ze tijdens de filmavond in Den Haag. ‘Want in Cambodja wordt alle goede rijst geëxporteerd en de rijst op de lokale markt zit vol gif.’

Maar overal om haar heen verliezen vrienden en familieleden hun land aan grote bedrijven, terwijl ze vaak blootstaan aan ongezonde omstandigheden. Via Moon brengt de film al die verhalen in beeld. Bijvoorbeeld van haar landloze tante die nu geld verdient met plastic inzamelen in de stad, wonend tussen de vuilnishopen. Of van haar vriendinnen die gezondheidsschade opliepen bij hun werk in Thailand, omdat de ananassen die ze moesten plukken met gif bespoten waren. En natuurlijk het verhaal van Moon zelf, die naast haar baan bij een gezondheids NGO in de stad een coöperatie probeert op te zetten van rijstboeren.
 

Voorbeeld in het dorp

Gelijk met de strijd om land en gezond voedsel, is Moon ook bezig om als vrouw haar eigen leven in te richten. Als eerste van haar dorp liep ze weg voor een gearrangeerd huwelijk. Ze had allerlei baantjes, onder andere in een naaiatelier in Phnom Penh waar ze door de chemicaliën permanente gezondheidsschade opliep. Met haar werk betaalde ze haar eigen onderwijs, dat ze als meisje nooit had gekregen.

Inmiddels volgt ze een studie boekhouden, naast haar baan, haar moederschap en haar werk op het land. ‘Iedereen in het dorp is trots op mij, omdat ik zelf voor mijn studie heb gezorgd,’ zegt ze in het Filmhuis Den Haag. Voor anderen is ze een voorbeeld: er zijn nu meer meisjes in het dorp die uit liefde trouwen.
 

Voor de varkens

In scherp contrast met de beelden van de handmatige bewatering van de rijstvelden en het rondscheppen van de koeienstront voor bemesting staan de grootschalige ondernemingen van His Excellency Mong Reththy. Rijk geworden tijdens de opbouw na het regime van dictator Pol Pot is hij nu eigenaar van duizenden hectares land, met onder andere palmolie- en rubberplantages en varkenshouderijen. Met 10.000 werknemers is zijn bedrijf de grootste agro-industriële onderneming in Cambodja.

‘Ze beschuldigen mij van landroof, maar ik betaal de boeren voor hun land.  Als ze willen, neem ik ze vervolgens in dienst,’ zegt H.E. Mong Reththy  in de film. De documentaire volgt hem tijdens zijn bezoeken aan de dorpen die hij voor zijn arbeiders heeft gebouwd. In een speciale ceremonie deelt hij de sleutels voor de huizen uit. Hij geeft kinderen te eten en wat extra geld, en trekt hun loszittende melktanden uit. ‘Koop geen land,’ zegt hij tijdens een feest ter ere van zijn verjaardag. ‘Ik heb genoeg waar jullie op kunnen werken. Ik creëer alles voor jullie.’ En even later: ‘Bedankt dat jullie niet protesteren. En ook bedankt aan het leger.’

Grootschalige ondernemingen zullen volgens hem Cambodja vooruit helpen. ‘Ik word beschuldigd van het creëren van een staat binnen een staat. Maar ik wil alleen het land helpen. Ik wil geen slecht karma als ik dood ga.’

De twee werelden komen samen als Moon in de film op bezoek gaat bij Mong Reththy. Ze vraagt hem om advies voor de export van de biologische rijst die ze met een coöperatie wil produceren. Export is moeilijk voor kleine hoeveelheden, antwoordt Mong Reththy. Maar als ze wil kan hij hun rijst wel opkopen. Als voedsel voor zijn varkens.
 

Eén planeet

‘Deze film is niet alleen om te zien, maar ook om een persoonlijke keuze te maken,’ zegt Vandana Shiva in de discussie na afloop. Zij is in Nederland voor het Monsanto Tribunaal, waarbij de aanklachten tegen landbouwreus Monsanto door internationale wetenschappers en milieuactivisten worden onderzocht. ‘Want hoe we eten, schept ons voedselsysteem.’

De grootste groep hongerige mensen op de wereld wordt gevormd door de boeren, vertelt Shiva. ‘Door dure chemicaliën en zaden raken ze in de schulden. Hun eten moeten ze verkopen aan dezelfde mensen die hen eerder die chemicaliën en zaden verkochten. Uiteindelijk moeten ze hun land verkopen. We hebben gestreden voor de afschaffing van het feodale stelsel. Maar in plaats daarvan bestaat er nu corporate feodalisme: de boeren zijn in de macht van bedrijven.’ 

Dat moderne technologie vraagt om chemicaliën en schadelijke kunstmest is een fabel, zegt Maurits Groen. ‘We moeten en kunnen andere modellen bedenken, juist met behulp van moderne technologie.’ Belangrijk vindt hij daarbij ook het publiek bewustzijn. Als boeren niet genoeg inkomen krijgen, gaan ze bezuinigen op dierenwelzijn en milieu. Daar ligt ook een verantwoordelijkheid van de consument: om soms bereid te zijn meer te betalen zodat de boer een goed inkomen blijft houden.

Beiden zien positieve recente ontwikkelingen. Zo heeft het Internationaal Strafhof onlangs aangekondigd voortaan ook zaken te selecteren van grote milieuschade en landroof. Shiva: ‘Mensenrechten en milieu kunnen niet meer los van elkaar worden gezien.’ Groen: ‘Problemen worden vaak afzonderlijk behandeld, maar het gaat om één planeet. We zijn één menselijke familie.’ En met die familie kan het de goede kant op gaan, zo laat volgens hem het klimaatakkoord van Parijs zien. 

Benieuwd naar de film 'Silent Land: the fight for fair food'? Op de website www.silentland.org vind je meer informatie over de film en aanstaande vertoningen.
 

ONTMOETING IN DE ALBERT HEIJN

Een man in een dikke parkajas in de Utrechtse Albert Heijn. Dat moet filmmaker Jan van den Berg zijn, dacht Laura Reijnders (op de foto links naast Moon en Van den Berg) toen ze hem in de winter van 2012 tegenkwam. Een dag ervoor had ze zijn DVD Silent Snow besteld. Een documentaire over hoe pesticides en chemicaliën van over de hele wereld via de sneeuw op Groenland terecht komen en het eten van de Inuït vervuilen. Ze raken in gesprek en zo begint een jarenlange samenwerking en vriendschap met als sluitstuk de film ‘Silent Land: the fight for fair food’. 

Reijnders was juist gestopt met een armoedeproject dat niet van de grond kwam en wilde graag iets met het thema armoede en honger doen. ‘Ik wil dat mensen hier in Nederland zich bewust worden dat ze het goed hebben. Maar ook dat ze iets kunnen doen en film is hiervoor een goed medium. Door brainstormen en meedenken ontstond door de jaren heen de film Silent Land en initiatieven eromheen. Zo hielp ze bijvoorbeeld mee met het opzetten van een lesmodule aan de hand van een eerdere versie van de film, om scholieren bewust te maken.

‘Ik wil niet vingerwijzen. Mijn hoop is dat mensen door de film gaan nadenken over wat we hier hebben en zich bewust worden dat iedereen bij kan dragen. Je stemt immers met je vork, met wat er op je bord ligt. In mijn zoektocht ben ik erachter gekomen dat de perfecte keuze niet bestaat. Ik ben een keer op zoek gegaan naar een pakje boter zonder palmolie en kwam na anderhalf uur en zes supermarkten thuis zonder boter. Toch geloof ik dat ik verschil kan maken door mijn best te doen en stil te staan bij wat ik koop.’

Tekst: Irene de Pous | Foto's van de premiere en screening: Luisa Machacon