Meningen en vooroordelen worden vaak gepresenteerd als feiten. Dit zorgt voor spanningen in de samenleving. Onderzoeker Valika Smeulders probeert mensen bewust te maken van hun vooroordelen. Maar hoe voer je een succesvolle dialoog? In dit artikel deelt Smeulders haar ervaringen, inzichten en een aantal ‘best practices’.
‘Zwarte Piet is zwart en dat kan ik niet veranderen’; ‘De Islam is een gewelddadige ideologie’. Uitspraken van politici die daarmee hun standpunt of mening als feit presenteren. Volgens de Leidse promovendus Maarten van Leeuwen is deze manier van verwoorden toegenomen, waardoor er minder ruimte is voor discussie.
Begin 2015 was ik een van de museumdocenten van de tentoonstelling ‘Op het eerste gezicht’ van het Teylers Museum. Deze tentoonstelling liet zien dat ook wetenschappers fouten maken op het gebied van objectiviteit. Dat heeft in het verleden grote gevolgen gehad voor de manier waarop mensen elkaar zien en bejegenen.
In een samenleving waarin we elkaar al snel beoordelen op een eerste waarneming, of wat we in de media lezen, is het dan ook nuttig om helder onderscheid te maken tussen feiten, meningen en vooroordelen. Dat onderscheid toepassen was onderdeel van de lessen waarmee ik als museumdocent voor de klas stond, op lycea, HAVO’s en VMBO’s. Het was geweldig om mee te maken dat leerlingen met dat instrumentarium tot inzichten kwamen over hun eigen beeldvorming over ‘de Ander’.
Slachtoffer én dader
Al een jaar of vijftien ben ik actief in de bewustwording over het slavernijverleden. Uit ervaring weet ik dat het presenteren van weinig bekende feiten over dat verleden bijdraagt aan meer empathie voor ‘de slachtoffers’. En dat empathie een belangrijke bijdrage is aan meer begrip tussen groepen, en daarmee aan sociale cohesie.
De lessen als museumdocent leerden mij daarbij nog wat nieuws: omdat vooroordelen in verschillende contexten werden besproken, voelde niemand zich alleen maar aangesproken als slachtoffer, of als dader. Het ene moment kon je horen tot de slachtoffers, vanwege je etniciteit, religie, gender of klasse, en het volgende moment kon je degene zijn die in de bevoordeelde positie zat, bijvoorbeeld omdat je tot de populaire groep hoorde die anderen buitensluit.
In die context vonden leerlingen de benodigde veiligheid om zich bloot te geven en te vertellen over hoe het voelde om beoordeeld te worden op je buitenkant. Maar zij durfden ook naar binnen te gaan en te kijken naar de vooroordelen die zij zelf over anderen hadden, en wat zij daaraan konden veranderen.
Dialoog
Dergelijke ontmoetingen wilde ik met Initiatives of Change creëren voor volwassenen. Daarom ging ik in gesprek met organisaties en vertegenwoordigers van verschillende culturele en religieuze groepen. Het streven was dialoogavonden te organiseren waar mensen bij elkaar komen die elkaar anders niet zo gauw ontmoeten.
Daarbij wilden we mensen niet uitnodigen als vertegenwoordiger van hun geloof of huidskleur, maar als bewoners van verschillende wijken. Zo wordt recht gedaan aan het gegeven dat een ieder een identiteit heeft die uit vele facetten bestaat, en zowel ‘slachtoffer’ als ‘dader’ kan zijn: vooroordelen over anderen hebben we allemaal. Om toch de thema’s aan de orde te stellen waar in de samenleving nu zoveel spanningen over bestaan, zou de aftrap worden gedaan door sprekers die feiten en vooroordelen rondom het slavernijverleden en de Islam presenteren.
Het bleek al snel dat er in Den Haag al heel wat dialoog plaatsvindt. Veelal tussen mensen die hoger opgeleid zijn en hogere functies bekleden. Maar hoe betrek je mensen in deze gesprekken die daar anders niet aan meedoen?
Samen de buurt in
Vanuit mijn ervaringen bij musea die voor het eerst met het thema slavernij werken, ken ik een aantal best practices voor het trekken van nieuw museaal publiek’. Eten brengt mensen samen; de drempel naar een vreemde, nieuwe locatie wordt verlaagd door aan te bieden mensen als groep erheen te vervoeren; veel mensen vinden het leuker om samen iets te doen dan om alleen maar samen te praten, en, heel belangrijk: mensen willen graag meedenken over de manier waarop zij zichzelf zien en in beeld gebracht worden. Dat geldt voor een tentoonstelling, maar ook in andere contexten.
Deze inzichten zijn deels herkenbaar in een nieuw project van Initiatives of Change, mapping. Dit is een project waarin mensen elkaar laten zien hoe zij hun eigen woonomgeving beleven en dat samen in kaart brengen. Mapping is een hele laagdrempelige methode waarmee mensen in kleine groepen samen op pad en praktisch aan de slag gaan.
Daarmee lijkt mapping een ideale eerste stap op weg naar verdere dialoog. Mensen die elkaar in het mappingproject in kleinere groepen leren kennen, kunnen zelf mede vorm geven aan hoe die dialoog er in de toekomst uit zou kunnen zien. Dat betekent nu eerst samen mappen, en daarna: wordt vervolgd!
Valika Smeulders is freelance onderzoeker, redacteur en spreker op het gebied van cultureel erfgoed, diversiteit, musea en slavernijverleden. Ze schreef het proefschrift ´Slavernij in perspectief. Mondialisering en erfgoed in Suriname, Ghana, Zuid-Afrika en Curaçao' . Zie pasadopresente.nl voor meer informatie.