Stel je voor. Je wordt op staande voet ontslagen. Onterecht naar jouw idee. Wat doe je dan? Laat je het erbij zitten met alle gevolgen van dien? Of ga je op zoek naar hulp? Misschien denk je erover een advocaat in te schakelen? Maar wie dan en hoe ga je dat betalen? Volgens Tim Verheij, jurist bij de Amsterdam Law Hub, vindt zo’n tachtig procent van mensen met juridische problemen geen of niet de juiste hulp. Dat komt onder andere omdat ons rechtssysteem niet toegankelijk is voor iedereen. En dat raakt een van onze universele mensenrechten: het recht op toegang tot het recht inclusief informatie over de regels die er gelden en begrijpen wat je rechten zijn. Tim vindt dat het tijd is voor verandering.
Tim begon een rechtenstudie aan de Universiteit van Leiden. Als snel besloot hij over te stappen naar de opleiding International Law van De Haagse Hogeschool. ´Ik had behoefte aan meer aansluiting met de praktijk, met de echte problemen van echte mensen.´ Tim rondde zijn studie af met een master bij de Universiteit van Maastricht en ging aan de slag bij The Hague Institute for Inovation of Law. Daar deed hij in opdracht van de gemeente Den Haag onderzoek naar de gerechtigheidkloof in de Hofstad. `Dan hebben we het over de mate waarin de behoeften van mensen die recht zoeken niet wordt vervuld.` De resultaten logen er niet om. `Ons rechtssysteem is ontoegankelijk. Vooral voor kwetsbare groepen. Bijvoorbeeld voor mensen met een leerachterstand, voor mensen die de taal niet goed spreken en voor mensen die gevlucht zijn of gemigreerd zijn en nog niet weten hoe het Nederlandse rechtssysteem werkt.’
Stress
Geen of niet de juiste hulp bij juridische problemen kan ernstige gevolgen hebben. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat armoede en schulden impact hebben op het welzijn van mensen. Het lijdt tot stress, wat weer gevolgen heeft voor de gezondheid en vaak samengaat met een ongezonde leefstijl. Tim: ´Als we kijken naar het voorbeeld van het ontslag op staande voet, kun je je voorstellen dat dat leidt tot huurachterstanden, schulden en uiteindelijk huisuitzetting. Omdat je in het begin niet de juiste hulp hebt kunnen vinden, eindig je met een scala aan problemen. Dan zie je ook vaak dat universele mensenrechten in het gedrang komen. Zoals in dit voorbeeld het recht op huisvesting.´
Schaamte
Uit het onderzoek van Tim blijkt dat het overgrote deel van de juridische problemen niet worden opgelost via de formele weg zoals via de advocaat of de rechter. ´Dat komt deels omdat mensen de weg naar de juiste informatie niet kunnen vinden. Online is er veel informatie beschikbaar, maar dat moet je dan wel kunnen lezen en begrijpen. En laten we niet vergeten: niet iedereen is digitaal vaardig.´ Schaamte over de problemen kan ook een rol spelen. ´Dat is afhankelijk van de culturele achtergrond van mensen en het type probleem´, legt Tim uit. ´Mensen met schulden hebben meer last van schaamte, dan mensen met problemen op de werkvloer.´
Hulp van netwerk
Wantrouwen tegen de overheid maakt ook dat veel mensen hun weg door het gecompliceerde rechtssysteem niet kunnen vinden. `Door crisissen als de toeslagenaffaire en de stikstofcrisis is het wantrouwen tegen de overheid de laatste jaren alleen maar toegenomen. Daarom zoeken mensen liever hulp in hun netwerk. Maar niet iedereen beschikt over een netwerk met de juiste contacten.’ Ook de kosten voor het inschakelen van een advocaat of de gang naar de rechtbank houdt mensen tegen. Dat is niet altijd terecht. Tim: ‘Als je onvoldoende inkomen hebt, kun je in aanmerking komen voor toevoeging. Dan betaalt de overheid een deel van de kosten voor een advocaat. Maar dat moet je dan wel weten. En val je buiten deze regeling, dan betaal je meteen het volle pond.’
Tijd voor verandering
Tim vindt dat het de hoogste tijd is voor veranderingen. ‘Ik denk dat de overheid de zelfredzaamheid van mensen overschat. Veel instanties doen goed werk. Toch raken mensen in het proces van het oplossen van problemen de weg kwijt. Dat komt ook omdat het huidige systeem meer gericht is op procedures en interventies dan op de behoeften en mogelijkheden van de mens.’ Net als Tim zien steeds meer juridische professionals en beleidsmakers het belang van een mensgerichte benadering in juridische processen. ‘Het bewustzijn dat het anders moet, groeit. Helaas ook omdat er ook veel mensenrechten worden geschonden de laatste tijd.’
Initiatieven
Internationaal zijn er mooie voorbeelden die als inspiratiebron dienen voor de zo broodnodige omslag. Tim deed zelf onderzoek in Oeganda. ‘Daar kennen ze een succesvol en informeel systeem van buurrechtspraak. Toegankelijk, laagdrempelig, in de buurt en goedkoop. We zien aspecten van dit soort rechtspraak steeds meer, ook in Nederland. Zo hebben Den Haag en Rotterdam wijkrechters. Je kunt bij hen terecht voor een problemen zoals conflicten met de buren en met woningbouwverenigingen. De wijkrechter komt naar de betrokken partijen toe, bekijkt de situatie ter plekke. De wijkrechter bemiddelt tussen de partijen of doet een uitspraak. Als het nodig is, haalt de wijkrechter de juiste experts erbij. Deze vorm van juridische hulp is laagdrempelig, en goedkoop en snel.’
Jurist van de toekomst
De opleiding van juristen speelt een belangrijke rol in die transitie naar een meer menselijk, gebruiksvriendelijker en inclusiever rechtssysteem. ‘De jurist van de toekomst zal meer mensgericht moeten denken en minder vanuit instituties. We zien al dat universiteiten en hogescholen meer aandacht besteden aan praktijkvaardigheden. Hoe ga je bijvoorbeeld in gesprek met iemand wiens mensenrechten geschonden zijn en daar, terecht, emotioneel over is? Dat leer je niet uit een boek, maar in de praktijk.’ Zelf begeleidt Tim rechtenstudenten die vrijwilligerswerk doen bij de verschillende rechtswinkels in Amsterdam. ‘Je ziet dat die ervaring heel waardevol is. Studenten leren er veel van en vinden het fijn om echte problemen op te lossen en mensen te helpen.’
Stappen in de goede richting
‘Er is een groeiend besef dat ons rechtssysteem anders moet: toegankelijker en meer mensgericht’, concludeert Tim. ‘En er zijn al stappen in de goede richting gezet, zoals de wijkrechter. Maar er is nog veel werk aan de winkel. Toegang het rechtssysteem mag niet afhankelijk zijn van je sociaaleconomische status, etnische achtergrond of opleiding. Iedereen heeft recht op een oplossing voor juridische problemen. Ik hoop dan ook dat we over vijf jaar meer mensgerichte juridische hulp bieden. Ik doe in ieder geval mijn best deze mensgerichte gedachte verder uit te dragen.’
Wil jij je ook inzetten voor de rechten van de mens? Kom op 10 december naar het festival ‘Geloven in Mensenrechten’ in Den Haag en laat je inspireren om op te komen voor mensenrechten van nu en de toekomst. Meer informatie vind je op onze website.
Karin Hiralal.